Οι θεσμοί, η νομοθεσία, η διοίκηση, η ίδια η κρητική κοινωνία εισέρχονται σε πορεία εκσυγχρονισμού. Η Κρήτη απομακρύνεται από τον οθωμανικό κόσμο και συνδέεται όλο και στενότερα με την Ελλάδα. Το νέο καθεστώς προχωρεί σε νέα νομοθεσία, κόβει νόμισμα - την κρητική δραχμή - και οργανώνει νέες διοικητικές υπηρεσίες. Οι πολιτικές και θεσμικές αυτές μεταβολές επιταχύνουν τις αλλαγές στις νοοτροπίες, τον τρόπο ζωής και τα ήθη της κρητικής κοινωνίας.
Η περίοδος της Aυτονομίας είναι για την πόλη και την αστική ζωή του Ηρακλείου μια εποχή μετασχηματισμού. Πραγματοποιούνται σημαντικά δημόσια έργα, όπως η νέα προκυμαία, και πολεοδομικές παρεμβάσεις, που, σε συνδυασμό με την οικοδόμηση μεγαλοπρεπών νεοκλασικών κτιρίων, εξωραΐζουν το κέντρο του Ηρακλείου. Η πληθυσμιακή υπεροχή των μουσουλμάνων υποχωρεί και σταδιακά ανατρέπεται, ενώ οι Ηρακλειώτες υιοθετούν όλο και περισσότερο στοιχεία της ευρωπαϊκής κουλτούρας στην καθημερινή τους ζωή, που συνδυάζονται όμως με πλήθος παραδοσιακών χαρακτηριστικών.
