Η στάση των μουσουλμάνων

Οι λόγοι που οδηγούν τους μουσουλμάνους στη φυγή από την ύπαιθρο και στη μετανάστευση εκτός Κρήτης είναι ποικίλοι. Κάποιοι απ' αυτούς φοβούνται πράξεις αντεκδίκησης από τους χριστιανούς σε προσωπικό επίπεδο. Κάποιων άλλων οι περιουσίες έχουν υποστεί τόσο εκτεταμένες καταστροφές, ώστε να είναι αδύνατη η επιστροφή. Σε ορισμένες περιπτώσεις η ίδια η οθωμανική πολιτική παροτρύνει τους μουσουλμάνους να φύγουν από το νησί. Ο κύριος, όμως, λόγος αυτής της μαζικής εξόδου αποδίδεται συχνά στην αδυναμία τους να συμβιβαστούν με την ιδέα της κυριαρχίας του χριστιανικού στοιχείου:

«Θα έπρεπε να έχει ζήσει κανείς, όπως εγώ, 20 χρόνια ανάμεσα σε μουσουλμάνους, για να ξέρει πόσο ζωντανό είναι στις καρδιές των περισσότερων το αίσθημα της κυριαρχίας. Τότε μόνο θα καταλάβαινε, γιατί προτιμούν να υποστούν τα μεγαλύτερα δεινά, την απώλεια της περιουσίας, την εξορία, ακόμη και το θάνατο, για να μην υποταγούν σ' ένα χριστιανό άρχοντα και να αναγνωρίσουν την εξουσία του».

(Π. Ντρουέν, P. Drouin, Γραμματέας Γαλλικού Προξενείου, Μανόλη Πεπονάκη, Η τουρκοκρητική ματανάστευση του 1897/1899, Η τελευταία φάση του Κρητικού Ζητήματος, Ε.Κ.Ι.Μ. 2001, σελ. 133)