Έκθεσις της Κεντρικής Επιτροπής
Διαπιστώσεως Ωμοτήτων εν Κρήτη

Η δια της υπ' αρ. Α.Π. 11159 από 17/6/1945 ειδικής διαταγής του Προέδρου της Κυβερνήσεως κ. Βούλγαρη εκ των κ. Ι. Καλιτσουνάκη, καθηγητού Πανεπιστημίου, Ι. Κακριδή, καθηγητού Πανεπιστημίου, Ν. Καζαντζάκη, λογοτέχνου, και Κ. Κουτουλάκη ως βοηθητικού μέλους συσταθείσα Επιτροπή προς διαπίστωσιν των υπό των Γερμανών και Ιταλών κατά την διάρκειαν της κατοχής διαπραχθεισών ωμοτήτων εν Κρήτη, περιοδεύσασα την νήσον από της 29ης Ιουνίου μέχρι της 6ης Αυγούστου 1945, υποβάλλει κατωτέρω την έκθεσιν αυτής.
Δια την εκτέλεσιν του ανατεθέντος εις αυτήν έργου, η Επιτροπή κατέβαλεν πολλάς προσπαθείας, επισκεφθείσα 76 εν όλω πόλεις και χωριά της νήσου, εάν δε μερικά από τα αιτούμενα εις την διαταγήν του κ. Προέδρου στοιχεία δεν ηδυνήθη να τα εξακριβώση απολύτως, τούτο οφείλεται εις διάφορα εξωτερικά αίτια. Το κυριώτερον εκ τούτων είναι ότι εντός τεσσαράκοντα ημερών ήτο αδύνατον όχι μόνον την Κρήτην όλην να περιέλθωμεν, αλλ' ουδέ καν όλα τα κατεστραμμένα χωριά αυτής να επισκεφθώμεν, λαμβανομένης υπ' όψιν της κακής καταστάσεως του οδικού δικτύου και της κακής ποιότητος των ανταλλακτικών του υπό των Άγγλων παραχωρηθέντος γερμανικού αυτοκινήτου, ένεκα της οποίας ηναγκάσθημεν να διακόψωμεν επί ημέρας την συνέχισιν του ταξειδίου μας.
Ούτως παρητήθημεν της επισκέψεως 16 εν όλω χωριών εις τα όποια θα έπρεπε να μεταβώμεν. Αντ' αυτού ηναγκάσθημεν να ζητήσωμεν σχετικάς πληροφορίας από κατοίκους των χωριών αυτών, προσωρινώς διαμένοντας εις τας πόλεις ή αλλαχού, από επισήμους αρχάς κ.τ.λ. Εξ άλλου δι' ωρισμένα υπό της ως άνω διαταγής ζητηθέντα στοιχεία, ως είναι π.χ. η διαπίστωσις καταστροφής αρχαιολογικών χώρων, μνημείων, εκκλησιών, νοσοκομείων, σχολείων κ.τ.λ., εζητήσαμεν κατά το δυνατόν επισήμους παρά των αρμοδίων συγκεντρωμένας ήδη πληροφορίας, διότι βεβαίως η Επιτροπή δεν ήτο δυνατόν να περιέλθει όλην την Κρήτην δια να συγκεντρώση αυτή όλον το απαιτούμενο υλικόν. Το έργο της επιτροπής υπεβοηθήθη πολύ από τας κατά τόπους πολιτικάς, στρατιωτικάς και εκκλησιαστικάς αρχάς, αι οποίαι, σχεδόν ανεξαιρέτως, έκαμαν ό,τι ήτο δυνατόν προς διευκόλυνσίν τηςbull ακόμη περισσότερον εβοήθησεν η προθυμία των κατοίκων, να συνδράμουν το έργο μας και να καταστήσουν την εκασταχού διαμονήν μας όσον το δυνατόν ανετωτέραν. Δια την φιλοξενίαν, της οποίας έτυχεν η Επιτροπή υπό του κρητικού λαού, μόνον λόγους ευγνωμοσύνης έχει να εκφράση.
Η παρούσα έκθεσις είναι, ελπίζομεν, απολύτως αντικειμενική. Αι παρεχόμεναι εκασταχού πληροφορίαι εξηλέγχοντο πρώτον αμέσως επί τόπου, καθ' όσον η Επιτροπή κατά κανόνα δεν απηυθύνετο εις μεμονωμένα άτομα, αλλά, καλούσα τας αρχάς εκάστου χωρίου (τον Πρόεδρον της Κοινότητος, τον ιερέα, τον διδάσκαλον κ.τ.λ.) και άλλους ευϋπολήπτους πολίτας, ήκουε την έκθεσίν των και συχνά, επί αμφισβητησίμων σημείων, προεκάλει συζήτησιν μεταξύ αυτών. Έπειτα, τας ούτω συγκεντρουμένας πληροφορίας, ιδίως προκειμένου περί του αριθμού των ανά τα διάφορα χωρία εκτελεσθέντων ανδρών και των καταστραφεισών οικών, εζήτησε πάντοτε να τας εξελέγξη παραβάλουσα αυτάς προς τα υπό των επισήμων αρχών (Νομαρχιών, Διοικήσεων Χωροφυλακής κ.τ.λ.) παρεχόμενα στοιχεία. Όπου υπήρξε ασυμφωνία, η Επιτροπή προέκρινε την μετριωτέραν πάντοτε εκδοχήν. Οφείλει πάντως να ομολογήση ότι σπανιώτατα συνέβη αι υπό των ιδιωτών παρασχεθείσαι πληροφορίαι ν' αποδειχθούν υπερβολικαί. Εξ άλλου είναι βέβαιον, ότι, ό,τι και να λεχθή δια τα παθήματα τής Κρήτης και των ηρωϊκών κατοίκων της κατά το διάστημα της κατοχής, θα είναι πολλοστημόριον των όσων πραγματικών υπέστησαν.
Σημ. Η κατάταξις του υλικού, καθ' όσον τούτο ήτο δυνατόν, έγινε χωριστά δια τους νομούς Χανίων, Ρεθύμνης, Ηρακλείου και χωριστά δια τον νομόν Λασηθίου, όστις υπαχθείς υπό τας διαταγάς των Ιταλών, έσχε διάφορον κάπως τύχην της των άλλων.

Ι. Καλιτσουνάκης
Ν. Καζαντζάκης
Ι. Κακριδής
Κ. Κουτουλάκης

Έκθεσις της Κεντρικής Επιτροπής Διαπιστώσεως Ωμοτήτων εν Κρήτη, Δήμος Ηρακλείου, Ηράκλειο 1983, σελ. 7-9