Το κρητικό '21
Στις 15 Απριλίου 1821 ένοπλοι Σφακιανοί και εκπρόσωποι από άλλες περιοχές της Κρήτης συγκεντρώνονται στην Παναγία τη Θυμιανή, στα Σφακιά και αποφασίζουν την κήρυξη της επανάστασης στο νησί. Η πρώτη νίκη των επαναστατών σημειώνεται στις 14 Ιουνίου, που θεωρείται και η επίσημη ημερομηνία έναρξης της επανάστασης. Οι πληροφορίες που φτάνουν στο νησί σχετικά με την επανάσταση στον ηπειρωτικό ελλαδικό χώρο και με τον απαγχονισμό του Πατριάρχη Γρηγόριου του Ε΄ στην Κωνσταντινούπολη, οδηγούν στις 23 Ιουνίου τους Οθωμανούς του Μεγάλου Κάστρου σε πράξεις αντεκδίκησης σε βάρος των χριστιανών της πόλης. Δεκάδες κάτοικοι, λαϊκοί και κληρικοί, πέφτουν θύματα αυτού του βίαιου ξεσπάσματος που μένει στην ιστορία ως ο «μεγάλος αρμπεντές».
Η επανάσταση εξαπλώνεται τους επόμενους μήνες σ' όλες σχεδόν τις επαρχίες του νησιού. Η επέμβαση όμως του αιγυπτιακού στρατού φέρνει τους επαναστάτες σε δύσκολη θέση και ο αγώνας σβήνει την άνοιξη του 1824, καθώς πολλοί επαναστάτες αναγκάζονται να δηλώσουν υποταγή. Αρκετοί, όμως, είναι αυτοί που φεύγουν από το νησί και συμμετέχουν στα επαναστατικά γεγονότα στην ηπειρωτική Ελλάδα. Στα επόμενα χρόνια η επανάσταση στο νησί αναζωπυρώνεται, χωρίς όμως τελικά να οδηγήσει στο επιδιωκόμενο αποτέλεσμα. Το «Πρωτόκολλο της Ανεξαρτησίας» δεν περιλαμβάνει στα όρια του νέου Ελληνικού Κράτους την Κρήτη και οι Κρητικοί υποχρεώνονται να εγκαταλείψουν οριστικά τον αγώνα.
Εμμανουήλ Τομπάζης (1784-1831) (Μπέριγγερ, Αθήνα, Εθνικό Ιστορικό Μουσείο)
Μιχαήλ Κόρακας (1797-1892)
Δημήτριος Κουρμούλης (1765-1824)
Κατάλογος καταγραφής των σπιτιών που πουλήθηκαν στο εσωτερικό του Μεγάλου Κάστρου (Ο Κώδικας των Θυσιών, Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη)
Καταγραφή απωλειών του πληθυσμού, Ναχιγές Καινούργιο, Χωριό Γέργερη (Ο Κώδικας των Θυσιών, Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη)
Κρητικός (Σφακιανός) αγωνιστής (Robert Pashley, Αθήνα, Γεννάδειος Βιβλιοθήκη, Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών)
1671
1681
1691
1692
1715
1735
1735
1770
1771
1780
1810
1810
1812
1821
1821
1822
1822
1823
1824
1825
1828
1830
1831
1833
1840
1841
1850
1856
1858
1858
1862
1862
1866
1866
1868
1869
1875
1878
1878
1881
1889
1895
1895
1897
1897
1898
1898
1898