Χριστιανοί και μουσουλμάνοι
Ήδη από τα χρόνια του Κρητικού Πολέμου αρχίζει στην Κρήτη ένα κύμα εξισλαμισμών των χριστιανών κατοίκων, πολλοί από τους οποίους επιχειρούν μ' αυτό τον τρόπο να αποφύγουν τη βαριά φορολογία, που το οθωμανικό δίκαιο προβλέπει για τους μη μουσουλμάνους υπηκόους της αυτοκρατορίας. Οι εξισλαμισμοί και οι μικτοί γάμοι διαμορφώνουν μία νέα ισχυρή πληθυσμιακή ομάδα με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Πρόκειται για τους Κρητικούς μουσουλμάνους ή Τουρκοκρητικούς, που είναι βέβαια μουσουλμάνοι στο θρήσκευμα, διατηρούν, όμως, πολλά χαρακτηριστικά της κρητικής καταγωγής τους, όπως είναι η ελληνική γλώσσα, η ενδυμασία, η διατροφή και σε αρκετές περιπτώσεις στοιχεία της χριστιανικής παράδοσης. Κάποιοι απ' αυτούς είναι μάλιστα κρυπτοχριστιανοί, όπως η μεγάλη οικογένεια των Κουρμούληδων στη Μεσσαρά.
Οι σχέσεις μεταξύ των δύο θρησκευτικών κοινοτήτων του νησιού παρουσιάζουν συχνές διακυμάνσεις ανά περιόδους και περιοχές. Σε περιόδους επαναστατικού αναβρασμού συχνά είναι τα φαινόμενα βιαιοτήτων που διχάζουν ακόμη περισσότερο τις κοινότητες αυτές. Από την άλλη μεριά, βέβαια, η μακρόχρονη συμβίωση καλλιεργεί μεταξύ των κοινοτήτων ισχυρές αλληλεπιδράσεις, όπως διαπιστώνει κανείς στη γλώσσα.
Τουρκοκρητικοί απολαμβάνουν τον αργιλέ τους, 1900 (Ν. Δούρας, συλ. Θεοφάνη Κοκκινάκη)
Ο Δημήτρης Κουρμούλης, κρυπτοχριστιανός και αγωνιστής στην επανάσταση του '21 (Αθήνα, Εθνικό Ιστορικό Μουσείο)
Τάγμα Δερβίσιδων, 1900 (συλ. Θεοφάνη Κοκκινάκη)
1671
1681
1691
1692
1715
1735
1735
1770
1771
1780
1810
1810
1812
1821
1821
1822
1822
1823
1824
1825
1828
1830
1831
1833
1840
1841
1850
1856
1858
1858
1862
1862
1866
1866
1868
1869
1875
1878
1878
1881
1889
1895
1895
1897
1897
1898
1898
1898