Χριστιανοί και μουσουλμάνοι

Ήδη από τα χρόνια του Κρητικού Πολέμου αρχίζει στην Κρήτη ένα κύμα εξισλαμισμών των χριστιανών κατοίκων, πολλοί από τους οποίους επιχειρούν μ' αυτό τον τρόπο να αποφύγουν τη βαριά φορολογία, που το οθωμανικό δίκαιο προβλέπει για τους μη μουσουλμάνους υπηκόους της αυτοκρατορίας. Οι εξισλαμισμοί και οι μικτοί γάμοι διαμορφώνουν μία νέα ισχυρή πληθυσμιακή ομάδα με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Πρόκειται για τους Κρητικούς μουσουλμάνους ή Τουρκοκρητικούς, που είναι βέβαια μουσουλμάνοι στο θρήσκευμα, διατηρούν, όμως, πολλά χαρακτηριστικά της κρητικής καταγωγής τους, όπως είναι η ελληνική γλώσσα, η ενδυμασία, η διατροφή και σε αρκετές περιπτώσεις στοιχεία της χριστιανικής παράδοσης. Κάποιοι απ' αυτούς είναι μάλιστα κρυπτοχριστιανοί, όπως η μεγάλη οικογένεια των Κουρμούληδων στη Μεσσαρά.

Οι σχέσεις μεταξύ των δύο θρησκευτικών κοινοτήτων του νησιού παρουσιάζουν συχνές διακυμάνσεις ανά περιόδους και περιοχές. Σε περιόδους επαναστατικού αναβρασμού συχνά είναι τα φαινόμενα βιαιοτήτων που διχάζουν ακόμη περισσότερο τις κοινότητες αυτές. Από την άλλη μεριά, βέβαια, η μακρόχρονη συμβίωση καλλιεργεί μεταξύ των κοινοτήτων ισχυρές αλληλεπιδράσεις, όπως διαπιστώνει κανείς στη γλώσσα.